Η ραδιοφωνική εκπομπή του Όρσον Γουέλς με τίτλο «Ο Πόλεμος των Κόσμων» μεταδόθηκε σαν σήμερα, 30 Οκτωβρίου, το 1938, και είναι ένα από τα πιο διαβόητα περιστατικά στην ιστορία των ραδιοφωνικών μεταδόσεων, γνωστό για τη μαζική ανησυχία και τον εκτεταμένο πανικό που προκάλεσε σε ένα πολύ μεγάλο μέρος του αμερικανικού κοινού.
Η εκπομπή ήταν μια δραματοποίηση του ομώνυμου μυθιστορήματος επιστημονικής φαντασίας του Χ. Τζ. Γουέλς, σε παραγωγή και σκηνοθεσία του 23χρονου τότε Όρσον Γουέλς, για τη ραδιοφωνική σειρά Mercury Theatre on the Air του CBS. Το κλειδί για την πρόκληση του πανικού ήταν η επιλογή του Γουέλς να παρουσιάσει την ιστορία όχι σαν ένα απλό θεατρικό έργο, αλλά σαν μια σειρά από έκτακτα δελτία ειδήσεων και ζωντανά ρεπορτάζ που δημιουργούσαν την ψευδαίσθηση ότι μια πραγματική εισβολή εξωγήινων βρισκόταν σε εξέλιξη.
Η δομή της εκπομπής και ο πανικός
Η εκπομπή ξεκίνησε στις 8 μ.μ. με μια σύντομη ανακοίνωση ότι επρόκειτο όντως για δραματοποίηση, που ακολουθήθηκε από χαλαρή χορευτική μουσική. Σύντομα, όμως, η μουσική διακόπηκε από ένα έκτακτο ανακοινωθέν. Ο παρουσιαστής μετέδωσε την είδηση ότι παρατηρήθηκε μία σειρά από αλλεπάλληλες μυστηριώδεις εκρήξεις στον πλανήτη Άρη. Ακολούθησαν διαρκώς κλιμακούμενες αναφορές από «δημοσιογράφους» που περιέγραφαν την πτώση ενός εξωγήινου αντικειμένου στο Γκρόβερς Μιλ του Νιου Τζέρσεϊ, ενός μετεωρόλιθου ίσως, που εντέλει αποδείχτηκε πως ήταν ένα εξωγήινο σκάφος. Έπειτα, μίλησαν για την εμφάνιση τρομακτικών Αρειανών που έβγαιναν από κυλινδρικά διαστημόπλοια, και τη χρήση μιας θανάσιμης ακτίνας θερμότητας εναντίον της αστυνομίας και του κοινού.
Το πρώτο μισό της εκπομπής, που διατηρήθηκε αυστηρά στη μορφή των έκτακτων δελτίων ειδήσεων, κορυφώθηκε με τον «ρεπόρτερ» να περιγράφει την κατάρρευση της Νέας Υόρκης, πριν η μετάδοση διακοπεί απότομα.
Ο ρεαλιστικός τόνος των «ζωντανών ρεπορτάζ» ενισχύθηκε από τη χρήση ηχητικών εφέ και από την πειστική ερμηνεία των ηθοποιών, οι οποίοι μετέδιδαν τον υποτιθέμενο τρόμο και την απόγνωσή τους καθώς οι εξωγήινοι σάρωναν την περιοχή, εκτοξεύοντας δηλητηριώδη αέρια. Το πρώτο μισό της εκπομπής, που διατηρήθηκε αυστηρά στη μορφή των έκτακτων δελτίων ειδήσεων, κορυφώθηκε με τον «ρεπόρτερ» να περιγράφει την κατάρρευση της Νέας Υόρκης, πριν η μετάδοση διακοπεί απότομα. Η πρώτη ξεκάθαρη διακοπή για να γίνει εκ νέου γνωστό ότι επρόκειτο για μυθοπλασία ήρθε στα 40 λεπτά της ωριαίας εκπομπής.
Οι φήμες ότι η αστυνομία εξέδωσε διαταγή εκκένωσης της Νέας Υόρκης εξαπλώθηκε σαν φωτιά. Πολλοί ορκίζονταν πως έβλεπαν διαστημόπλοια, φωτιές, εκρήξεις, αλλά και βίαιες συγκρούσεις του στρατού με τους Αρειανούς εισβολείς
Πολλοί ακροατές, ιδίως όσοι άνοιξαν τον δέκτη τους αργά και έχασαν την αρχική ανακοίνωση, έμειναν με την εντύπωση ότι η εισβολή ήταν πραγματική. Ειδοποιώντας ο ένας τον άλλο, παράτησαν το —κατά πολύ δημοφιλέστερο— πρόγραμμα της ίδιας ώρας στο ανταγωνιστικό δίκτυο και συντονίστηκαν στη συχνότητα του CBS. Η εξέλιξη ήταν σχεδόν άμεση, και σε πολλές περιπτώσεις κάτι παραπάνω από έντονη. Χιλιάδες άνθρωποι τηλεφώνησαν στα ραδιοφωνικά δίκτυα, στις εφημερίδες και στην αστυνομία για να μάθουν λεπτομέρειες και να πάρουν οδηγίες.
Αναφέρθηκαν πάμπολλες περιπτώσεις κατοίκων που έφευγαν από τα σπίτια τους φορτώνοντας το αυτοκίνητο με τα «απαραίτητα», ενώ άλλοι κατέφευγαν σε ναούς, ή έψαχναν απεγνωσμένα καταφύγια, αντιπυραυλική προστασία και αντιασφυξιογόνες μάσκες. Τα τηλεφωνικά κέντρα σε περιοχές όπως το Νιου Τζέρσεϊ και η Νέα Υόρκη υπερφορτώθηκαν και έπεσαν. Οι φήμες ότι η αστυνομία εξέδωσε διαταγή εκκένωσης της Νέας Υόρκης εξαπλώθηκε σαν φωτιά. Πολλοί ορκίζονταν πως έβλεπαν διαστημόπλοια, φωτιές, εκρήξεις, αλλά και βίαιες συγκρούσεις του στρατού με τους Αρειανούς εισβολείς. Γιατροί και νοσοκόμοι έσπευδαν στα νοσοκομεία για να περιθάλψουν τους τραυματίες.
Ο ίδιος ο Γουέλς συνέχιζε ατάραχος την εκπομπή του, χωρίς να έχει ιδέα από όσα συνέβαιναν έξω από το στούντιο. Μέχρι που η αστυνομία άνοιξε την πόρτα και διέκοψε τον Πόλεμο των Κόσμων…
Η υστερία και οι συνέπειες
Τις ημέρες που ακολούθησαν, οι εφημερίδες έδωσαν τεράστια έκταση στο περιστατικό, μιλώντας για «μαζική υστερία». Ωστόσο, μεταγενέστερες έρευνες υποστήριξαν ότι η έκταση του πανικού υπερτονίστηκε από τον Τύπο, ο οποίος βρισκόταν σε ανταγωνισμό με το ραδιόφωνο και έκανε ό,τι μπορούσε για να δυσφημήσει το νέο μέσο. Ο πανικός κατέλαβε πράγματι τον κόσμο, αλλά ο αριθμός των ακροατών που επηρεάστηκαν σοβαρά, περί το ένα με ενάμισι εκατομμύριο, ήταν τελικά ένα ποσοστό μόνο του συνολικού ραδιοφωνικού κοινού, που ξεπερνούσε τα έξι εκατομμύρια. Σε κάθε περίπτωση, η εκπομπή αποτέλεσε την απόδειξη της τεράστιας επιρροής που είχε αποκτήσει το ραδιόφωνο στην αμερικανική κοινωνία.
Ο Όρσον Γουέλς αναγκάστηκε να δώσει συνέντευξη Τύπου την επόμενη μέρα, κατά την οποία ζήτησε συγγνώμη για την αναστάτωση, αν και η στάση του φανέρωνε ότι ήταν —προφανώς— κάτι παραπάνω από ευχαριστημένος από το αποτέλεσμα. Η εκπομπή εκτόξευσε τη φήμη του και τον καθιέρωσε ως πρωτοπόρο, ανοίγοντάς του τον δρόμο για το Χόλιγουντ και την κινηματογραφική του καριέρα, με αποκορύφωμα την ταινία «Πολίτης Κέιν» δύο χρόνια αργότερα. Στον ίδιο δεν επιβλήθηκε καμία ποινή, αλλά το περιστατικό οδήγησε σε έντονη συζήτηση και αυστηρότερη επίβλεψη των ραδιοφωνικών μεταδόσεων από την Ομοσπονδιακή Επιτροπή Επικοινωνιών.
Πολλά χρόνια πριν την έκρηξη των fake news, η ιστορία του ραδιοφωνικού «Πολέμου των Κόσμων» παραμένει ένα κλασικό παράδειγμα της δύναμης της αφήγησης και της ευκολίας με την οποία μπορεί να προκληθεί αγελαία αντίδραση από τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας.
Δείτε εδώ το βίντεο με την πλήρη ραδιοφωνική μετάδοση της εκπομπής του Όρσον Γουέλς:
